یکی از پرمعامله‌ترین ابزارهای دنیا اخیراً پایش به بورس باز شده است. گفته می‌شود پوشش ریسک یکی از اصلی‌ترین کارویژه‌های «قرارداد آتی سبد سهام» است و همچنین با اتکا به این ابزار، می‌توان در یک بازار نزولی نیز سود کسب کرد.   به گزارش اقتصاد سرآمد، اخیراً نخستین قرارداد آتی سبد سهام در بورس اوراق بهادار تهران، با حضور رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار و مدیرعامل شرکت بورس اوراق بهادار تهران و جمعی از مدیران، کارگزاران و کارشناسان بازار سرمایه منعقد و هم‌زمان معاملات قراردادهای آتی سبد سهام بر روی هفت صنعت پربیننده بازار سهام نیز آغاز شد. شاپور محمدی، رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار در ابتدای این مراسم گفته بود: قراردادهای آتی سبد سهام ابزار مهمی برای تعادل‌بخشی و ایجاد فرصت در بازار سهام بوده و می‌تواند به منظور مدیریت ریسک برای اشخاص به کار گرفته شود. قراردادهای آتی سبد سهام، آزادی عمل بیشتری برای معامله‌گران ایجاد می‌کند.
اما قرارداد آتی سبد سهام چیست و به چه کاری می‌آید؟
 مطابق این قرارداد در واقع فروشنده تعهد می‌کند در سررسید تعیین شده، سبد پایه را به قیمتی که در زمان انعقاد قرارداد تعیین می‌شود، بفروشد و در مقابل خریدار متعهد می‌شود آن سبد پایه را در تاریخ سررسید خریداری کند. ایرناپلاس درباره سازوکار عمل کردن این قرارداد و اثرات آن با محمد ماهیدشتی، پژوهشگر اقتصادی و تحلیلگر بازارهای مالی گفت‌وگو کرده است.
پوشش ریسک برای سهامداران عمده کاربرد دارد
ماهیدشتی در رابطه با کارکرد پوشش ریسک این ابزار می‌گوید: پوشش ریسک بیشتر هنگامی کاربرد دارد که فردی از جنبه مالکیتی می‌خواهد دارایی را نگاه دارد، اما در عین حال می‌خواهد خود را برابر نوساناتی که منجر به کاهش قیمت می‌شود بیمه کند. در واقع برای کسانی که فقط سهام را خرید و فروش می‌کنند تا از محل تفاوت قیمت بازاری آن کسب سود کنند، عملاً پوشش ریسک معنایی ندارد، زیرا آن فرد یا در موقعیت خرید سهام یا در موقعیت فروش آن قرار می‌گیرد. این که همزمان هر دو موقعیت را انتخاب کند، برای کسی که سهام‌دار خرد است یا نمی‌خواهد حق مالکیتی داشته باشد، معنای خاصی ندارد. وی در این رابطه می‌افزاید: این در حالی است که برای سهام‌داران عمده که می‌خواهند حق مالکیت دارایی را داشته باشند، پوشش ریسک قطعاً قابل استفاده است و اگر قرار باشد بازار برای مدتی وارد روند نزولی بلندمدت شود، ریسک آن‌ها را پوشش می‌دهد.
راهی پیش پای سفته‌بازان
این تحلیلگر بازارهای مالی اظهار می‌کند: این ابزار از نظر سرمایه‌گذاری و این که افراد وارد فرآیندهای سفته‌بازی شده و به معاملات اهرمی ورود کنند و بتوانند از محل تحلیل قیمت و نوسانات آن کسب سود کنند، می‌تواند کاربرد داشته باشد و مزایایی زیادی هم دارد. از جمله اینکه این افراد می‌توانند از اهرمی استفاده کرده و با پرداخت بخشی از ارزش دارایی یا وجه‌الضمانی که اکنون 20 درصد است، وارد معامله‌ای شده و پنج برابر نوسان واقعی قیمت‌ها در بازدهی یا متقابلاً ریسک آن مشارکت کنند. این اهرم خیلی بالا نیست، اهرم‌های بالا معمولاً منجر به شکست سفته‌بازان می‌شوند. وی همچنین درباره ابزار قرارداد آتی سبد سهام می‌گوید: ویژگی دیگر این است که افراد می‌توانند معاملات دو طرفه داشته باشند و هم از فروش و هم از خرید منتفع شوند. همچنین روی سبدی از سهام ورود می‌کنند و اگر فرضاً در یک صنعت، شرکتی ریسک خاص خود را داشته باشد ولی روند مجموع صنعت صعودی باشد، از چنین ریسکی که خاص یک شرکت است پرهیز کرده و به جای اینکه شرکت را تحلیل کنند، صنعت را تحلیل می‌کنند و با انجام یک معامله همزمان در بازدهی تعداد زیادی از شرکت‌ها مشارکت می‌کنند. ماهیدشتی درباره اینکه گفته می‌شود در روند نزولی هم سهام‌داران می‌توانند کسب سود کنند، می‌گوید: منظور فروش استقراضی است. برآورد تمام افراد از برآیند بازار یکسان نیست. برخی فکر می‌کنند بازار صعودی است و بنابراین دارایی را نگاه می‌دارند. کسانی هم که فکر می‌کنند بازار نزولی است، آن دارایی را از کسی که می‌خواهد آن را نگاه دارد استقراض می‌کنند. پس از سقوط بازار، کاهش قیمت‌ها یا پایان روند نزولی، دارایی را با قیمت کمتری خریداری کرده و به نگهدارنده اصلی آن برمی‌گردانند. از محل مابه‌التفاوت نقدینگی که در دور اول به دست آورده‌اند و نقدینگی که در دور دوم خرج کرده‌اند، سودی را شناسایی می‌کنند. کارگزار نیز این فرآیند استقراض را برای طرفین تسهیل یا ضمانت می‌کند و بخشی از کارمزدی که دریافت می‌کند به این علت است.
مانعی فقهی که برطرف شد
وی در پاسخ به اینکه گفته می‌شود قرارداد آتی سبد سهام جزو چهار ابزار پرمعامله در دنیاست، پس چرا به‌تازگی در بورس ما مورد استفاده قرار گرفته، می‌گوید: این ابزار تا مدت‌ها مانع فقهی داشته است. تقریباً صد درصد کسانی که در بازارهای آتی مشارکت می‌کنند واقعاً قصد تحویل دارایی در سررسید را ندارند و هیچ کس معامله آتی را انجام نمی‌دهد که دارایی را در سررسید تحویل دهد یا تحویل بگیرد. در بازار آتی سکه این مورد را الزامی کردند و واقعاً اگر افراد دارایی داشتند یا در موقعیت خرید بودند، باید آن را تحویل می‌گرفتند، اگر هم در موقعیت فروش بودند حتماً باید از بازار تهیه می‌کردند و به دارنده اصلی برمی‌گرداندند. لذا بحث تسویه آن حل شد و بازار آتی سکه راه‌اندازی شد. ماهیدشتی در این رابطه اضافه می‌کند: فارغ از بحث سهام، در مورد بازار آتی، این موضوع مطرح بود که شاخص از نظر فقهی ماهیت فیزیکی ندارد. روی شاخص‌ها تعدادی سهام تعریف کردند و گفتند مثلاً شاخص خودرو به‌معنای اندازه مشخصی از سهام هر یک از شرکت‌های خودروسازی است. یک داور بی‌طرف نیز وجود دارد و هنگام اتفاق افتادن تحولات شرکتی که عمدتاً هم شامل افزایش سرمایه یا توقف نمادها است، تعداد سهام در شاخص و به تبع آن سبد را تعدیل می‌کند. مشکل فقهی ماهیت دارایی بودن شاخص با تبدیل سبد سهام به شاخص حل شد و این ابزار راه‌اندازی شد.
وی درباره مشکلات قرارداد آتی سبد سهام اذعان می‌کند: به نظر می‌رسد این بازار عمق زیادی پیدا نکرده، اما پیش‌بینی می‌شود اگر کارگزاری‌های بیشتری به سامانه معاملات دسترسی داشته باشند، امکان آن وجود دارد که معامله‌گران سهام از این نمادها استقبال کنند. تفاوتی که با اضافه شدن این سبد سهام و دوره پیش از آن وجود دارد، افزوده شدن موقعیت فروش است. پیش از معرفی سبد سهام آتی، تمام ویژگی‌های آن به‌صورت غیررسمی وجود داشته و خیلی از افراد خودشان پول قرض می‌کردند یا خیلی از کارگزاری‌ها اعتبار می‌گرفتند و اهرم تشکیل می‌دادند یا اینکه خیلی‌ها هنگامی که وارد صنعت خاصی می‌شدند، در چند نماد آن صنعت ورود می‌کردند و سعی می‌کردند ریسک را توزیع کنند. به نظر این تحلیلگر بازارهای مالی تقریباً تمام ویژگی‌های سبد سهام پیش از این نیز وجود داشته، غیر از موقعیت معاملاتی فروش که پیش از آن امکان نداشت. وی می‌گوید: یعنی اگر کسی فکر می‌کرد که بازار سقوط می‌کند، نمی‌توانست کسی را پیدا کند که اعتقاد به رشد بازار دارد و دارایی را از او قرض کند و هنگامی که سقوط کرد بخرد و به او پس دهد. اکنون این ویژگی اضافه شده است. ماهیدشتی در این رابطه می‌افزاید: البته در بازار آتی تک‌سهم این اختیار فروش اضافه شده بود، ولی عمق بسیار کمی داشت و استقبالی از آن نشد. اما به‌صورت شاخص بودن آن و همچنین اینکه روی کل سهام یک صنعت یا 30 شرکت بزرگ است، امکان دارد باعث استقبال از آن شود. امکانش وجود دارد که در سقوط احتمالی که ممکن است هر زمانی در بازار اتفاق بیفتد، کاربرد داشته باشد.
استقبال عوام بستگی به موفقیت اولین افراد دارد
وی با اشاره به ریزش اخیر بورس، معتقد است که این کاهش یک سقوط بزرگ نبوده و در این رابطه می‌گوید: ریزش اخیر شاخص بورس، سقوط بزرگی محسوب نمی‌شود، زیرا نسبت به 100 هزار واحد هنوز شاخص بالا است و اگر سالانه نگاه کنیم، همچنان شاخص کل بورس بازدهی مثبت دارد. ماهیدشتی می‌افزاید: اگر در آینده سقوط بزرگ‌تری در سطوح بالاتر رخ دهد که مثلاً از 250 هزار واحد به 100 هزار واحد برسد، چنین اتفاقی یک سقوط بزرگ خواهد بود. اگر بازار آتی سهام در آن زمان رایج شده باشد، ممکن است افراد به‌شدت تمایل داشته باشند روی سبد سهام موقعیت‌های فروش بگیرند و فشار زیادی از بابت کاهش قیمت‌ها و هیجانات فروش شکل گیرد؛ مانند هیجاناتی که در بازار آتی سکه شکل گرفت و منجر به تعطیلی این بازار شد. استقبال عوام بستگی به این دارد که چقدر افرادی که ابتدا در این بازار ورود می‌کنند، موفق باشند. در یک صعود بزرگ، ممکن است افرادی در موقعیت خرید سود زیادی کسب کنند و باعث جذب افراد جدیدتر به این بازار ‌شود. وی با اظهار تردید درباره شفافیت کامل بازار سهام می‌گوید: این بازار هنوز به آن درجه فوق‌العاده از شفافیت نرسیده و همچنان اطلاعات نهانی در آن بسیار زیاد است. این در حالی است که نشنیده‌ایم کسی در بورس تهران به‌خاطر استفاده از اطلاعات نهانی مجازات شده باشد. در عین حال می‌دانیم هم اطلاعاتی از این دست وجود دارد و هم از آن‌ها استفاده شده است. مثال‌های زیادی وجود دارد مبنی بر اینکه در روزهای خاصی که حجم معاملات زیاد می‌شود، اطلاعات نهانی مبادله و استفاده شده است.
این تحلیلگر بازارهای مالی با بیان اینکه نمی‌دانم چرا این ابزار اکنون معرفی شده، اضافه می‌کند: در این بازار که شفافیت وجود ندارد، اگر سقوط بزرگی در راه باشد، در اوج بازار که احتمالاً تمام سهامداران خرد در قراردادهای سبد سهام آتی در موقعیت‌های خرید هستند، ممکن است سهامداران عمده موقعیت فروش بگیرند که این کار سود بسیار سرشاری را برای آن‌ها به ارمغان خواهد آورد. بنده نمی‌دانم سقوط بزرگی در راه است یا خیر، ولی اگر در راه باشد، موقعیت فروش است که می‌تواند ثروت‌های زیاد را انتقال دهد.