به‌واسطه رویکردی که از سال ۹۳ به بعد به‌طور جدی در وزارت نفت دنبال شده است، هم‌اکنون حدود ۴۰ طرح کلان پژوهشی در حوزه‌های بالادست و پایین‌دست صنعت نفت با همکاری دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در حال اجراست. نخستین قراردادها از این مجموعه طرح‌ها به اواخر سال ۹۳ برمی‌گردد که مطالعات ازدیاد برداشت ۹ میدان نفتی در قالب ۹ قرارداد به دانشگاه‌ها واگذار شد؛ دومین مرحله در سال ۹۵ بود که ۱۲ قرارداد به‌منظور ایجاد انستیتوهای تحقیقاتی در پایین‌دست صنعت نفت میان سه شرکت تابع وزارت نفت (شرکت ملی گاز ایران، شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران و شرکت ملی صنایع پتروشیمی) و دانشگاه‌های منتخب امضا شد؛ سومین مرحله در سال ۹۶ با امضای پنج قرارداد پژوهشی در حوزه اکتشاف دنبال شد و نیمه امسال هم ۱۳ قرارداد پژوهشی دیگر در حوزه ازدیاد برداشت نفت تعیین تکلیف شدند. وزیر نفت، معاون وی در امور مهندسی، پژوهش و فناوری، مدیران‌عامل چهار شرکت‌ اصلی و مدیران پژوهش و فناوری این شرکت‌ها تاکنون بارها به رویکرد تعامل‌مدارانه نفت با دانشگاه‌ها اشاره و آن را رویکردی مثبت و سازنده عنوان کرده‌اند، اما جامعه دانشگاهی در این باره چه دیدگاهی دارد؟ آیا مستندات این طرح‌ها در کتابخانه‌ دانشگاه‌ها خاک می‌خورد یا نفت و دانشگاه تلاششان را برای به ثمر رسیدن اهداف تعریف‌شده به‌کار گرفته‌اند؟ آیا میدان دادن به دانشگاه‌ها، تصوری ساخته‌وپرداخته ذهن نفتی‌هاست و تنها کاربردهای تبلیغاتی دارد یا دانشگاهیان هم بر آن صحه می‌گذارند؟ در این باره، شانا با تعدادی از فعالان دانشگاهی در طرح‌های توسعه فناورانه میدان‌های نفت و گاز شرکت ملی نفت ایران گفت‌وگو کرده است.
رفع دغدغه‌ دانشجویان تحصیلات تکمیلی
حسین نصرتی، دانشجوی دکترای اکتشاف نفت در دانشگاه تهران است که روی طرح توسعه فناورانه میدان آزادگان کار می‌کند. ابتدا از او درباره پیشرفت طرح می‌پرسم و اینکه طبق اعلام پیشین، آیا همچنان دانشگاه نسبت به افزایش ۱۰ درصدی ضریب بازیافت این میدان اطمینان‌خاطر دارد؟ پاسخ می‌دهد: «غربالگری، ساخت الگوی اولیه و ساخت الگوی استاتیک مخزن را به‌صورت یکپارچه طی فازهای نخست و دوم انجام داده‌ایم و اکنون در فاز سوم مشغول آزمایش روی سنگ و سیال هستیم تا بتوانیم به شاخص‌های موردنیاز برای برنامه‌ریزی درباره ازدیاد برداشت دست یابیم. اگر طبق برنامه‌ریزی، فاز سوم را در سال ۱۴۰۰ به پایان برسانیم، الگوی اولیه ازدیاد برداشت در فاز چهارم طراحی می‌شود و سپس وارد مرحله اجرای پایلوت می‌شویم. همچنان تأکید داریم که ۱۰ درصد افزایش ضریب بازیافت امکان‌پذیر است».
از میان قراردادهای پژوهشی توسعه فناورانه میدان‌های نفتی، یافته‌های مطالعاتی امیدوارکننده‌ای حاصل شده که از جمله آن، اثبات قابلیت افزایش ۱۰ درصدی ضریب بازیافت نفت میدان آزادگان است. افزون بر این نتیجه مطالعاتی، شرکت مهندسی و توسعه نفت اعلام کرده بر مبنای ارائه بیش از دو ترابایت داده طرح‌های توسعه آزادگان جنوبی و آزادگان شمالی از سوی این شرکت به انستیتو مهندسی نفت دانشگاه تهران، بانک اطلاعاتی جامع میدان آزادگان با قابلیت دسترسی سریع به داده‌های چاه‌ها و مخازن مختلف این میدان ایجاد شده است. بهبود نرخ تولید با ساخت مواد شیمیایی نانوپایه، کاهش گرانروی نفت نیمه‌سنگین لایه سروک، شناسایی و تدوین نقشه ناهمگونی تخلخل و تراوایی لایه‌های مختلف میدان آزادگان و بهینه‌سازی توزیع مشخصات مخزنی و در نتیجه کاهش حفر چاه‌های خشک و کم‌بازده در این میدان، از دیگر دستاوردهای همکاری صنعت و دانشگاه در بزرگ‌ترین میدان مشترک نفتی کشور به شمار می‌رود. به‌دنبال همین نتایج موفقیت‌آمیز، امسال توسعه فناورانه میدان یادآوران نیز به دانشگاه تهران سپرده شد.
نصرتی در پاسخ به پرسشم که همکاری نفت با شما در این سال‌ها چگونه بوده است، می‌گوید: «ما در طرح آزادگان با شرکت مهندسی و توسعه نفت (متن) کار می‌کنیم. متولیان طرح در این شرکت با استادان و دانشجویان ما ارتباط خوب و راحتی دارند. همین به ما انگیزه زیادی داده است. من دانشجوی دکترا هستم و یکی از دغدغه‌های همیشگی دانشجویان تحصیلات تکمیلی این است که در زمینه رشته تحصیلی‌شان چه فعالیت‌هایی انجام دهند که کاربردی باشد، یا اینکه اگر بخواهند در این زمینه کار کنند، مقدمات و پیش‌شرط‌هایش را چگونه فراهم کنند. از وقتی طرح‌های ازدیاد برداشت نفت کلید خورده و به‌صورت منظم با همکاری دانشگاه‌ها دنبال می‌شود، این دغدغه برای بسیاری از دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته‌های مرتبط با نفت رفع شده است. ما امروز می‌توانیم روی کار علمی و تخصصی که به آن علاقه داریم، آن هم با داده‌های واقعی، تمرکز کنیم.»
همکاری‌ها و حمایت‌های نفت 
دلگرم‌کننده است
در ادامه، با یکی از کارشناسان طرح توسعه فناورانه میدان دارخوین در دانشگاه امیرکبیر صحبت می‌کنم. حمید بنی‌اسدی درباره فعالیت‌های انجام‌شده در این طرح توضیحات خوبی ارائه می‌دهد: «مطالعات اولیه ما در این میدان نشان می‌داد تولید مخزن برای تطابق با طراحی اولیه با موانعی روبه‌روست؛ موانعی در بحث تزریق گاز، رسوب آسفالتین و ... به این ترتیب چند پروژه تعریف کردیم تا ابتدا تولید میدان را به نقطه اول برسانیم و سپس راهکارهایی را با هدف بهبود برداشت در دستور کار قرار دهیم. مطالعات ژئومکانیک انجام شد و با اجرای مطالعه‌ای زودهنگام (Fast Track) و مدل‌سازی اولیه، نقشه راه پیش رو مشخص شد. هم‌اکنون، اگرچه هنوز نتایج آزمون ردیابی گاز میدان مشخص نشده، اما مطالعات نشان می‌دهد افزایش حداکثر چهار درصدی ضریب بازیافت میدان دارخوین از لایه فهلیان که در حال تولید است، با سناریوهای تکمیلی در کنار تزریق گاز کنونی امکان‌پذیر است.»
وی می‌گوید: «رسوب آسفالتین قابل‌توجه در میدان دارخوین، سبب خوردگی تجهیزات می‌شود و حجم خوردگی در حدی است که حتی برای آزمون نمی‌توان ابزار را به‌راحتی داخل چاه‌ها راند. دستگاهی هم که می‌تواند در مطالعه رسوب آسفالتین راهگشا باشد تنها در چند کشور تولید می‌شود و به دلیل تحریم، دسترسی به آن مقدور نیست. به این ترتیب ساخت این دستگاه را در برنامه قرار داده‌ایم و هدف اصلی ما این است که بتوانیم مرکز تخصصی مطالعه رسوب آسفالتین در دانشگاه امیرکبیر راه‌اندازی کنیم.»